Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA)

Elżbieta Węgrzyn
Elżbieta Węgrzyn
13 maja 2016 roku ciężki sprzęt rozpoczął rozbiórkę budynku Separatora w Wałbrzychu. A stał tu od wieków.
13 maja 2016 roku ciężki sprzęt rozpoczął rozbiórkę budynku Separatora w Wałbrzychu. A stał tu od wieków. Dariusz Gdesz/Polska Press Grupa
Ten charakterystyczny punkt na mapie Wałbrzycha istniał od XVIII wieku jako część majątku młyńskiego rodziny możnego rodu Treutler. Dawny klasycystyczny pałac miał burzliwą historię i nawet po jego wyburzeniu zawartość jego fundamentów i ścian stanowiła zagadkę jak epizod z bezcenną kolekcją sztuki, jaka miała tu być przechowywana. Przypominamy zdjęcia z wyburzenia obiektu.

Spis treści

Separator jako część majątku możnego rodu Treutlerów

13 maja 2016 roku ciężki sprzęt rozpoczął rozbiórkę budynku Separatora w Wałbrzychu. A stał tu od wieków. Trzykondygnacyjny, dwuskrzydłowy gmach z klasycystycznym frontonem powstał prawdopodobnie w XVIII wieku lub na początku XIX w. w ówczesnym Neu-Weißstein, czyli Nowym Białym Kamieniu, u zbiegu dzisiejszej ul. Reja z Chrobrego w Wałbrzychu. Był pałacem wchodzącym w zakres tzw. majątku młyńskiego rodu Treutlerów, rodziny znanych wałbrzyskich kupców, przemysłowców, a także artystów i dyplomatów. W bliskim otoczeniu tego gmachu istniał niegdyś młyn wodny, lub tartak wodny napędzany wodami płynącej tamtędy młynówką - jedną z odnóg rzeki Pełcznicy. Stąd też nazwa tego majątku.

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA)
Był pałacem wchodzącym w zakres tzw. majątku młyńskiego rodu Treutlerów, rodziny znanych wałbrzyskich kupców, przemysłowców, a także artystów i dyplomatów. Foto.polska - zdjęcie archiwalne

Treutlerowie kojarzą się mieszkańcom Wałbrzycha z masywnymi kamienicami w Rynku. Budynek pod nr 1 nosi nazwę Domu Treutlera, powstał w latach 1785-1789 i należał Carla Albrechta, a dwa domy obok, czyli Runek 2 i 3 należały do jego brata i ojca. Jednak największe dobra rodzina ta miała do XX wieku w Nowy Białym Kamieniu i zawierał się on na terenie pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Bolesława Chrobrego, ul. Stefana Batorego ul. Czerwonego Krzyża i ul. Nowogrodzką, która nosiła nawet miano tej rodziny - Treutlerweg.
Poza budynkiem Separatora, młynem/tartakiem w majątku tym była również zbudowana w drugiej połowie XVIII w. willa tzw. Treutlervilla, następnie też kolejny pałacyk powstały około 1873 roku. W drugiej połowie XIX wieku miały tu także powstać budynki gospodarcze m.in. wozowni ze stajnią, rodzinny grobowiec oraz dom chroniący źródło (prawdopodobnie wód mineralnych). Wszystkie zabudowania o charakterze mieszkalnym oraz młyn otaczał piękny park z mnóstwem wiekowych drzew.

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA)
Dariusz Gdesz/Polska Press Grupa

Dziś w miejscu parku i kompleksu powstała estakada Europejki, obwodnicy Wałbrzycha, a we wschodniej jego części majątku stoi kompleks szpitalny.

Tego w Wałbrzychu już nie ma. Niepowtarzalne relikty historii!

Separator był w XIX wieku wałbrzyskim Luwrem? XX-wieczny schyłek gmachu

O Separatorze krążą legendy, jedną z nich zapisano w lokalnym roczniku wydawanym w pierwszej połowie XX w. Sensacyjną wzmiankę o przechowywanej na początku XIX wieku na terenie Nowego Białego Kamienia bezcennej kolekcji sztuki odnalazła w ostatnich latach regionalistka Natalia Południak w "Schlesischer Bergland Kalendar" - wydawanym do lat 40. XX wieku wałbrzyskim periodyku. SBK odnotował 1706 rok, kiedy powstała długowieczna firma Treutlerów, a także wspominano w nim o swoistym "wałbrzyskim Luwrze".

- Przy ul. Reja, prawdopodobnie w budynku "Separatora", powstała pierwsza galeria w mieście, zawierała ona dziesiątki bezcennych dzieł m.in. takich malarzy jak Van Dyke, a nawet Rafael, czy Michał Anioł. Kolekcja należała do krewnego rodziny Albertich i około 1818 roku została z Wałbrzycha, czy raczej - zgodnie z opisem - Nowego Białego Kamienia wywieziona - opowiadała podczas odczytu w Bibliotece pod Atlantami regionalistka.

Jakie to były dzieła i jak długo prezentowano je w kupieckiej posiadłości niestety nie wiadomo.

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA)
13 maja 2016 roku ciężki sprzęt rozpoczął rozbiórkę budynku Separatora w Wałbrzychu. A stał tu od wieków. Dariusz Gdesz/Polska Press Grupa

Los Separatora i jego najbliższego otoczenia zmielił się diametralnie na początku XX wieku. Rodzina Treutlerów, a od uzyskania przez Oswalda Treutlera w 1884 r. tytułu szlacheckiego - von Treutler - zdecydowała wówczas, że główna siedziba rodu znajdować się będzie w użytkowanej od lat 40. XIX w. posiadłości rodzinnej Neulässig leżącej w dzisiejszym Nowym Lesieńcu. W roku 1903 znaczna część majątku młyńskiego, chodzi o dobra położone na wschód od ulicy Bolesława Chrobrego, zostały odsprzedane przez familię Dolnośląskiej Spółce Bracką (Niederschlesische Knappschaftsverein). Spółka ta nosiła się z zamiarem budowy nowego szpitala, ten ostatecznie powstał w pierwszej dekadzie XX w. przy dzisiejszej ul. Batorego, a dawny szpital przy ulicy Juliusza Słowackiego został przeznaczony do wyburzenia.

Kiedyś to Wałbrzych był zielony!

Separator wyburzony. Pozostał zabytkowy portal, skarb i tajemniczy tunel

Gmach przy ul. Reja 1, czyli Treutlers Villa stał się w latach 20. XX w. siedzibą zarządu koncernu Verwaltungsgebäude der NIBAG. Po II wojnie światowej mieściły się tam Biuro Projektów "Separator", które zajmowało się tworzeniem planów i projektów urządzeń wykorzystywanych w kopalniach i innych zakładach związanych z wydobyciem węgla. Po zamknięciu kopalń wałbrzyskich szybko przypieczętowano los tego budynku, choć jego "agonia" była długa. Po zamknięciu Biura Projektów Seperator w 1994 roku wałbrzyska Rada Miejska uznała, że budynek trzeba wyburzyć, bo stoi w miejscu, gdzie pobiegnie obwodnica.
Nim doszło ostatecznie do jego wyburzenia w maju 2016 roku, czyli 22 lata później, Separator był pod opieką instytucji Kasy Chorych, a później NFZ, jednak jego stan techniczny się pogarszał z roku na rok. Wyburzenie Separatora zleciła Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, działania rozpoczęto 12 maja, a 13 maja 2016 roku na placu rozbiórki pojawił się ciężki sprzęt.

Choć tego charakterystycznego gmachu i parku go otaczającego brakuje mieszkańcom Wałbrzycha, to trzeba przyznać, że nawet po "śmierci" budynek ten nie dał o sobie zapomnieć.
Po pierwsze, decyzją Konserwatora Zabytków, zabytkowy portal wejściowy z tego budynku został podczas rozbiórki zabezpieczony i przewieziony do wałbrzyskiej Starej Kopalni. Tam czeka na swój czas i pomysł jak pozostałość po istotnej minionej części miasta można wyeksponować.

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA)
Dariusz Gdesz/Polska Press Grupa

Po drugie, pracownicy firmy prowadzącej rozbiórkę Separatora odnaleźli w jednej z wyburzanych ścian ciekawy depozyt - metalowe pudełko o wymiarach 100x145x75 mm z monetami z XVIII wieku. Może więc hipoteza o XVIII-wiecznym pochodzeniu gmachu ma sens.

Po trzecie, w 2020 roku, podczas uporządkowywania przez wykonawcę obwodnicy Wałbrzycha, firmę Budimex S.A., terenu z dawnymi fundamentami Seperatora natrafiono na tajemniczy tunel. Wałbrzyscy eksploratorzy wskazywali, że tunelem tym mogła płynąć młynówka, czyli odnoga rzeki Pełcznicy, która napędzała dawny młyn.

Po Seperatorze pozostały wspomnienia i zdjęcia z jego wyburzenia. Miejmy też nadzieję, iż obejrzymy też w niedalekiej przyszłości portal tego gmachu, dzięki któremu będziemy mieć namacalny dowód, że istniał kiedyś w Wałbrzychu gmach, który gdyby nie zawirowania historii mógł być najbogatszym muzeum na ziemiach Polski, a jego kolekcji zazdrościliby nam w Luwrze, Prado czy Uffizi.

Zdjęcia z wyburzenia Separatora - Dariusz Gdesz

13 maja 2016 roku ciężki sprzęt rozpoczął rozbiórkę budynku Separatora w Wałbrzychu. A stał tu od wieków.

Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Taj...

Zakamarki wałbrzyskiego Śródmieścia i nie tylko...

Kiedyś to Wałbrzych był zielony!

200-letnia magnolia ze Starego Zdroju "pamięta" świetność Separatora - film Dariusz Gdesz

od 16 lat

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera
Wideo

Materiał oryginalny: Budynek Separatora w Wałbrzychu mógł być polskim Luwrem. Tajemniczy gmach już nie istnieje - tak znikał (ZDJĘCIA) - Wałbrzych Nasze Miasto

Wróć na chocianow.naszemiasto.pl Nasze Miasto